«Ахмет Ясауи университеті — Жаһандық жас ғалымдар»

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Медицина факультетінің түлегі, гастроэнтеролог-дәрігер, PhD доктор, аға оқытушы Ақбота Скендерова бала кезінен-ақ дәрігер болуды армандаған әрі бұл жолды саналы түрде таңдаған. Бала арманның ар жағында нақты себеп те бар. Елімізде білім алып, шетелде тәжірибе жинақтаған, бүгінде туған өлкесі – Түркістанда дәрігерлік пен ұстаздықты қатар алып жүрген Ақботамен «Ахмет Ясауи университеті — Жаһандық жас ғалымдар» медиажобасы аясында сұхбаттастық.

«Ата-әжемді емдеп жазу – арманым еді»

Ақбота Скендерова мектеп оқушысы кезінде-ақ болашақ мамандығын анық білді. Отбасында дәрігер болмаған соң, медицинаға деген қызығушылығы ерекше болды. Ата-әжесінің денсаулығына алаңдайтын, оларды емдеп жазу — бала кезден көкейінде жүрген арман еді.

Биология пәнін сүйіп оқыған Ақбота республикалық пәндік олимпиадаларда жүлделі орындарға ие болып, 2004 жылы Кентау қаласындағы №14 мектеп-гимназиясын тәмамдайды. Сол жылы Қожа Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ-дің Медицина факультетіне мемлекеттік грантпен оқуға түсіп, 7 жыл оқып, қолына диплом алған соң, ары қарай Ішкі аурулар кафедрасында екі жыл резидентурада оқиды. Оны бітіргеннен кейін сол кафедраға оқытушы болып жұмысқа тұрып, үш жыл еңбек етті.

Анкарадағы тағылымдама және ғылыми зерттеу

2014 жылдары университет клиникасына гастроэнтеролог маман қажет болып, шетелдік университеттерде тағылымдамадан өтіп, білім алмасуға жас мамандарға сұрау салады. Білім алу, тәжірибесін шыңдау жолында үнемі ізденісте жүрген Ақбота сынақтан сүрінбей өтіп, Анкара қаласының Гази университетіндегі Медицина факультетінің гастроэнтерология бөлімінде 2 жыл тағылымдамадан өтеді. Сосын Клиникалық фармакология бөлімінің докторантурасына тапсырып, 5 жыл тағы білімін шыңдап, PhD доктор дәрежесін алды.

«Асқазан жарасы кезінде асқорыту жолы бұлшықеттеріндегі азот оксиді мен мелатонин гормонының өзгерісін зерттедім. Зерттеу жұмыстарына модель ретінде зертханалық жағдайда жетілген көртышқандарды алдық. Алкоголь – асқазан жарасының бір себебі болған соң, көртышқандарға белгілі мөлшерде алкоголь беріп, асқазан жарасының моделін қалыптастырдық. Кейін арнайы медициналық әдістермен жануарға эвтаназия жасап, зақымданған асқазан тініндегі мелатониннің бұлшықет жиырылуына әсерін зерттедік. Жануарларға күйзеліс жағдай тудырмау және олармен жұмыс істеудің биоэтикалық талаптарын сақтау мақсатында арнайы курстардан өттім. Зерттеудің қиындықтары мен қызықтары болды», — деді Ақбота.

«Университет клиникасында заманауи эндоскопиялық аппарат бар»

Ақбота 2022 жылы оқуын бітірген соң Түркістанға оралып, ХҚТУ-дің Ішкі аурулар кафедрасында аға оқытушы, университеттің клиникасында гастроэнтеролог-эндоскопист маманы ретінде жұмысын жалғастыруға кірісті.

«Ас қорыту жүйесінің ауруларын, яғни ауыз қуысынан бастап өңеш, асқазан, асқазан бөліктері және 12 елі ішекті тексерудің ең негізгі аспаптық эндоскопиялық зерттеу тәсілі — эзофагогастродуоденоскопия. Түркияда дәрігер-гастроэнтерологтар міндетті түрде УДЗ мен эндоскопиялық зерттеу құралдарын толық меңгерген болуы керек. Бұрын асқазанның обыры анықталса, емдік шешім асқазанды толықтай алып тастаумен шектелетін. Ал қазіргі заманауи эндоскопиялық құрылғылардың көмегімен органды сақтап қалуға мүмкіндік бар. Эндоскопиялық аппаратпен ауруды анықтап қана қоймаймыз. Қан тоқтату, жұтыну қабілеті шектелген, ұзақ уақыт төсек тартып жатқан, күтімді қажет ететін инсульт, инфаркт алған науқастарға гастростома құрылғысын эндоскоп көмегімен орнатып, науқастың күтіміне орасан зор емдік мақсатта ықпал етеді. Жұтқыншаққа бөгде дене, балық қылтаны, сүйек тұрып қалған науқастарға ем көрсету, тағы басқа шараларды эндоскоп көмегімен жасай аламыз».

Түркияда эндоскопиялық аппараттың тілін жетік меңгеріп келген соң, Ақбота клиникаға заманауи аппаратты алу үшін университет басшылығына өтініш жасайды. Өйткені клиникадағы аппарат ұзақ жылдардан бері пайдаланылып келе жатқан ескі, көру, зерттеу мүмкіндіктері шектеулі еді. Қуанышқа орай, университет басшылығы наурызда Pentax компаниясының соңғы үлгідегі эндоскопиялық аппаратын алып, жаңа әрі аса қажет озық құрылғы Түркістан өңірінің тұрғындарына қызмет ете бастады. Бұл аппараттың ерекшелігі — видеопроцессорынан науқастың асқорыту жүйесі шырышты қабатының деңгейін анық көре алады, көру алаңы да кең.

Дәрігер-ғалымнан кеңес: дұрыс тамақтану, ұйқы мен спорт

Ақбота Скендерова асқазан-ішек жолдарында ауырсыну байқалса, іште желдену, құсу, лоқсу, жүрек айну, қыжылдау, ауызға қышқыл дәм келу, іш өту, іш қату сияқты белгілер, теріде қышыну, аллергиялық реакциялар байқалатын болса, бұл асқорыту ауруларының белгісі екенін айтады. Созылмалы ауруына байланысты үнемі дәрілік препараттар, дәрумендер қабылдасаңыз, эндоскопиялық тексеруден өтуді, тіпті асқорыту жүйесі бойынша шағым мазаламаса да, скрининг мақсатта тексеріліп тұруды ұсынады.

«Бізде отбасымызда, мектепте дұрыс тамақтанудың қағидаларын үйретпейді. Ал ауру – астан. Ең бірінші – дұрыс тамақтану маңызды. Күнделікті жейтін тағамымызда ақуыз, май, көмірсу міндетті түрде және мөлшерімен болуы керек. Тек ақуыздан немесе көмірсудан ғана тұратын аспен тамақтану, яғни баланссыз қабылдау әр түрлі бұзылыстарға алып келеді. Екіншіден, суды 2-3 литр көлемінде, күнделікті ағзаға жеткілікті түрде ішу керек. Екі сағат сусыз қалған организм бізге мынадай сигнал бере бастайды: бас ауру, селқостық, шаршағыштық, бұлшықеттерде әлсіздік, тамыр соғысының баяулауы, т.с.с. Оны сусыздықтан емес, сыртқы ортаның стресс факторларынан, климаттың өзгеруінен көреміз. Үшіншіден, салауатты өмір салтын ұстану, спортпен айналысу және дұрыс уақытта дұрыс ұйқы керек. Қабылдауыма 15 пен 25 жас аралығындағы жастар да көп келеді. Тамақтану тәртібін сұрастыру барысында энергетикалық, әртүрлі химиялық қоспасы бар сусындарды көп ішеді, күнделікті фастфудпен тамақтанады, кеш ұйықтап, кеш оянады, яғни организмнің биоритміне бағынбайды, соның салдарынан асқазан-ішек жолдары бұзылғаны белгілі болады», — деді дәрігер.

Сондықтан Ақбота ауырмаудың жолы мен алдын алу үшін дұрыс тамақтануды, салауатты өмір салтын ұстануды, организмнің саулығын ұзақ сақтауды үйрететін мектеп немесе кеңес орталығын ашуды қалайды. 

Сұхбаттасқан, фотоны түсірген: Әйгерім Бегімбет
«Ахмет Ясауи университеті – Жаһандық жас ғалымдар» медиажобасын 

Әйгерім Бегімбет пен Жанерке Хумар жасады. 

Мектеп жасына дейінгі баланың дамуын анықтап, болашағына дер кезінде бағыт беру — ғылымның да, қоғамның да ортақ жауапкершілігі. Бұл бағытта тың зерттеулер жасап жүрген ғалым — PhD доктор, қауымдастырылған профессор, Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар факультетінің деканы әрі осы университеттің түлегі Әлия Ахметкәрімқызы Құралбаева. Scopus базасында 13 ғылыми мақаласы жарық көрген. Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуын анықтайтын Денвер II скрининг тесттің қазақстандық стандартын жасау үшін ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінен грант жеңіп алып, ауқымды ғылыми жобаны жүзеге асырып жатыр. «Ахмет Ясауи университеті — Жаһандық жас ғалымдар» медиажобасы аясында Әлия Ахметкәрімқызымен мектеп жасына дейінгі баланың дамуын анықтаудың маңызы, скрининг тесттің рөлі мен ғалым әйелдер туралы сұхбаттастық.

— Әлия ханым, ғылымға қалай аяқ бастыңыз?

— Әуел баста медицина саласында білім алғым келген. Алайда мемлекеттік оқу грантын жеңіп ала алмаған соң педагогика саласына бет бұрдым. Осы салада оқи жүріп, ғылымға деген қызығушылығым оянды. Ахмет Ясауи университетінде бакалавриатты аяқтаған соң магистратураға түсіп, кейін университетке жұмысқа орналастым. Ғылымға келуіме ғылыми жетекшілерім үлкен ықпал етті. Магистрлік және докторлық диссертацияларыма жетекшілік жасаған — педагогика ғылымдарының докторы, профессор Серік Жайлауұлы Піралиев пен педагогика және этнопедагогика кафедрасының меңгерушісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Лазер Керімұлы Керімов — менің ғылым жолына аяқ басуыма жол ашып, бағыт берген тұлғалар.

Бакалавриатта «Бастауыш білім беруді оқыту әдістемесі» мамандығы бойынша білім алған соң, докторантурада да осы бағытқа сәйкес «Бастауыш сынып пәндерін интеграциялау негізінде білім сапасын арттыру» тақырыбында зерттеу жүргіздім. Докторлық диссертациямды қорғағаннан кейін Түркия Республикасының білім грантын жеңіп алып, постдокторантураға түстім. Сол кезде екі елдің де қызығушылығын тудыратын тақырып таңдау қажет боп, екі елдің ана тілі оқулықтарына салыстырмалы зерттеу жасадым. Қазақстан мен Түркиядағы білім беру жүйесінің ерекшеліктері, ұқсастықтары мен айырмашылықтары, білім беру стандарттары қызығушылық тудырып, зерттеу жүргіздім.

— Қазір мектеп жасына дейінгі балалардың дамуын анықтайтын «Денвер II» скрининг тестінің қазақстандық стандартын жасау үшін ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінің гранттық қаржыландыруындағы ғылыми жоба жеңіп алдыңыз. Осы жоба туралы кеңірек айтып өтсеңіз?

— Иә, қазіргі таңда ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінің гранттық қаржыландырылуымен жүзеге асып жатқан «Денвер II» даму скринингтік тестінің қазақстандық стандартына негізделген жобаны жүзеге асырып жатырмыз. Яғни, осы скрининг тесттің қазақстандық нұсқасын жасаймыз. Бұл жоба 2024 жылғы тамызда басталды және 3 жылға жоспарланған. Өйткені 0-ден 6 жасқа дейінгі балалардың даму стандартын 1 жылдың ішінде қалыптастыру мүмкін емес.

«Денвер II» тесті — америкалық ғалым Додс әзірлеген, нәтижесі дәлелденген скрининг құралы. Баланың туған сәттен бастап 6 жас аралығына дейін дамуы қандай болуы керек екенін анықтайды. Алайда бұл — америкалық балалардың даму ерекшелігіне сай жасалған тест. Сол қалпында қазақстандық балаларға қолдануға болмайды. Қазақстан балаларына қолдану үшін оны еліміздің менталитеті, салт-дәстүрі, тәрбиесі мен тілдік ерекшеліктеріне бейімдеу қажет болды. Бізге бөлініп отырған қаражат есебінен тестті қазақ тіліне аударып, тіл мамандарымен, аудармашылармен бірлесе отырып, әрбір ұғымның мағынасына терең мән бердік. Аударма жасау да оңай емес. Бір ұғымның нақты баламасы қандай, мағынасына қарай, ол сөз біздің елде қолданыста бар ма, жоқ па дегенге де мән бердік. Тестті аудару барысында қиындықтарға ұшырастық.

— Тестті бейімдеу кезінде нақты қандай қиындықтар кездесті?

— Кейбір сөздердің нақты аудармасы не баламасы болмай қалып жатты. Мамандар аударма жасаған кезде «мына сөз бізде қолданыла ма? ал мына сөз біздің менталитетке қаншалықты сай келеді не келмейді?» дегенге көп назар аударды. Филолог ғалымдармен, аудармашылармен көп жұмыс істедік. Қазақ тілінде аударылған тестті бірден балаға қолдануға болмайды. Мәселен, орыс тіліндегі «патолок» сөзінің қазақ тілінде баламасы жоқ. Нақты аудармасы ағылшын тілінде бар, бірақ қазақшада жоқ. Біз көбіне «төбе» дейміз. «Төбеңе қара», «шаңыраққа қара» деп айтамыз. Шаңырақ сөзін кейбір өңірде қолданбайды. Ал «төбе» сөзінің бірнеше мағынасы бар, мысалы адамның төбесі, үйдің төбесі, таудың төбесі деген сияқты. Ал тестте қолданатын сөздің бір ғана мағынасы болу керек. Балаға «төбе дегеніміз не?» деген сұрақ келгенде бала қай төбені сұрап отыр деп шатаспауы қажет. Мамандармен келісе отырып, «төбе» сөзін «шатыр» сөзімен алмастырдық. 

— Қазақстанда орыс тілінде сөйлейтін балалар да бар. Скрининг тест қазақ тілінде болса, олардың тест тапсыруы, олардың да даму деңгейін анықтау жайын қалай шешіп жатырсыздар?

— Иә, стандартты қалыптастыру барысында біраз қиындықпен бетпе-бет келіп жатамыз. Осы бағытта зерттеу жүргізіп, Түркияға іссапармен бардық. Түркиялық стандартты қалыптастырған ғалымдармен кездесіп, тәжірибе алдық. Ол кісілерге сөздерді ауыстыру себептерін түсіндірдік. Елімізде қолданыста екі тіл бар, қазақ отбасылар балаларын орыс тіліндегі топқа беріп, орыс тілінде тәрбиелеуге талпынады. Бұл — әр отбасының таңдауы. Дегенмен біз қазақстандық стандартты қазақ тілінде қалыптастырамыз. Кейбір балалар қазақша сұрақты түсінбей жауап бере алмай жатады. Сөздердің өңірлік диалект қолданысы да түсінуге кедергі келтіреді. Түркиялық әріптестерге осы қиындықтарды айтқанымызда олар екі тілде тест алып, екі тілде ақпарат жинау қажет екенін айтты. Бұған мәжбүрміз. Осылайша зерттеуіміздің ауқымы ұлғая түсті.

— Бұл тест баланың дамуында нақты нені анықтайды?

— Бұл тест мектеп жасына дейінгі баланың дамуын анықтауға арналған. Мысалы, 2 жастағы бала қанша сөз білуі керек, өзінің аты-жөнін айта ала ма, досының атын біле ма, әкесіне әке, анасына ана деп айта ма? Не 3 айлық, 4 айлық, 6 айлық шақалақ сол кезеңіне сәйкес қандай дыбыстар шығаруы керек, қандай қимыл іс-әрекет жасауы керек, мойнын ұстай ала ма, еңбектей ала ма деген сияқты іс-әрекетін анықтайды.

Тест 4 сала бойынша жүргізіледі: жеке әлеуметтік даму, тіл, ұсақ моторика және ірі моторика. Осы бағыттар бойынша берілетін тапсырмалар арқылы баланың даму деңгейін анықтаймыз. Тестті қазақ тіліне аударып, кейбір сөздерді қазақ мәдениетіне сәйкестендірген соң мамандарды оқыттық. Мектеп жасына дейінгі білім беру мамандығында оқитын студенттерге, педагог, психолог, магистранттарға арнап ерікті түрде тегін курс ашып оларды оқыттық. Біздің жобада 5 адам бар. Ол бесеуі бүкіл Қазақстанды қамтып үлгермейді. Сол себепті өңірлердегі мамандарды 10 апта оқытып, оларға арнайы сертификат бердік.

— Тест тапсыру ерікті шығар әлде міндеттеле ме?

— Әрине, ерікті түрде жүргізіледі. Тест балабақша әкімшілігінің рұқсатымен және ата-аналардың жазбаша келісімімен ғана алынады. Ғылыми этика талаптары толық сақталады. Тестті алу үшін маман арнайы дайындықтан өтуі қажет. Ол тек тапсырманы оқып беру емес, баланың жасына сай әрекетіне, жауабына дұрыс баға бере алуы тиіс. Біздің оқытқан мамандарымыз да осы этикаға сай жұмыс істеп жатыр. Осы тұста айта кетейін, кез келген адам тест алатын курстан өтуіне болады. Бастысы оны түсінуі керек, ол тест қалай алынады, оның мақсаты не, бала сұраққа қалай жауап беру керек, ол қай жасында қанша сөз білуі керек, бала қанша градуста басын тіктеп ұстай алды, бір аяқта қанша секунд, қанша минут тұра алды, иттің суретін көрсеткенде оны «әу-әу» емес ит деп айта алды ма? Мысықты «мияу» емес мысық деп айтты ма? Соның бәрін үйретеміз. Сонда ол адам тестті ала алады. Бір қарағанда тест өте оңай сияқты боп көрінуі мүмкін, бірақ оны қандай деңгейде алу керек, бала қандай деңгейде жауап беруі керек дегенге мән берген абзал. Біз оқытқан тест алушылар еліміздегі 1000 баладан алған тесттерді жинақтап, талдау жүргізгеннен кейін стандартты қалыптастырамыз.

— Ал балабақшалар, ата-аналар бұған оңай келісім беріп жатыр ма?

— Біз балабақшаларға «осындай ғылыми зерттеу жүргізіп жатырмыз, арнайы тест алайық» дегенде қорқып келісім бермегендері де болды. «Менің баламнан тест алмаңыз» деген ата-аналар да кездесті. Ал кейбір ата-аналар керісінше «менің баламнан тест алыңызшы, даму деңгейін білгім келеді, дамуындағы ауытқуды ерте анықтасам, ерте қолға алайын» деп айтатындарда баршылық. Зерттеу бойынша мектепке дейінгі мекемелердің ресми рұқсаты мен ата-аналардың жазбаша келісімі негізінде тест алынады.

— Тестті бір рет тапсырған соң, ол баланың даму деңгейіне қорытынды шығарасыздар ма әлде бірнеше рет тапсыра ма?

— Жоқ. Бір ғана тест нәтижесіне қарап нақты қорытынды жасауға болмайды. Біз тесттің әдістемелік құралын да шығарамыз. Әрбір сұрақ қалай сұралу керек, қандай сұрақтар болу керек, баланың берген жауабына қандай баға қою керек, ең соңында қалыпты дамудағы бала, қалыптан тыс дамудағы бала және дамуы күмәнді деген сынды қорытындылар шығарады. Қалыпты дамудағы бала — барлық тестке өз жасына сай қалыпты жауап берген бала. Дамуы күмәнді дегеніміз — бала ауырып отыруы мүмкін не сізді жатырқауы мүмкін. Осылайша дұрыс жауап бере алмауы мүмкін, мұндай жағдайда баланың дамуы қалыптан тыс деп қорытынды шығаруға болмайды. Күдікті деп екінші қайтара тест алуға шешім шығаруға болады. Екінші ретте де шешім шығару қиын, тест үш рет алынғаннан кейін үш ретінде де қалыптан тыс жауап берген жағдайда дамуы қалыптан тыс деп қорытындыны шығара аламыз. Бір рет тест ала салып, баланың дамуы қалыптан тыс деген қорытынды шығару дұрыс емес. Онда да бала жоғарыда айтқан жеке әлеуметтік даму, тіл, ұсақ моторика, ірі моторика сынды 4 саланың қайсысында қалыптан тыс қорытынды беріп тұр дегенге қарау қажет. Тесттің ұсақ моторика саласында баланың саусақтарымен шыны аяқты, қаламсапты ұстауы, допты лақтыруы секілді әрекеттері;  ірі моторика саласында  баланың физикалық қимыл іс-әрекеті; жеке әлеуметтік саласында баланың қарым-қатынас жасай алуы, өзі-өзін қаматамасыз ете алауы; тілдік салада баланың дыбыстау және сөйлеу әрекеті қарастырылады. Осы салалардың қайсысында баланың дамуында кешігу немесе ауытқу байқалса, баланың ата-анасына сол салаға қатысты маман қызметіне жүгінуді ұсынамыз. Мысалы, баланың тілдік дамуынада кешілгу анықталса — логопед маманның көмегіне жүгіну ұсынылады. 

— Қазір бірінші сыныпқа барған балалар түрлі ауытқуға байланысты мектепке кеш барып жатыр. Бұл тесттің мақсаты да мұның алдын алу болып отыр ғой?

— Иә, дұрыс айтасыз. Кей балалар кейбір дыбыстарды айта алмайды, сөйлей алмайды, физикалық немесе танымдық жағынан артта қалып жатады. Мысалы, «ш, с, ц» әріптерін дұрыс айта алмайды. Дұрыс сөйлей алмайды, тілі дұрыс дамымайды. Осындай ауытқушық немесе кешігуді ерте жасында анықтап, мамандарға жүгінген жағдайда мектепке барған кезде бала  қиындыққа кездеспейді. Ал мектепке барған соң, мұндай қиындыққа кездескен бала міндетті түрде стресске ұшырайды. Себебі жаңа орта, сөйлей алмайды, басқа балалар дұрыс айтпаған сөзіне күледі, мазақ қалды деген сияқты әрекеттерге тап келеді. Мұндай күйзеліс балаға қатты әсер етеді. Баланың сөйлеуі, көру мен есту, іс-қимыл әрекетіндегі ауытқушылық пен кешігуді ерте анықтап, ерте бастан мамандардың көмегіне жүгінсек, қалыпты дамудағы балаларымыздың болашағы жарқын болады деп білеміз. Қазір қоғамда семіздік деген ауру өте көп. Бұл балаларға шектен тыс қосымша тамақ беруден туындайды. Ана сүтімен тамақтанбаған балалар семіздікке жиі ұшырайды. Сонымен қатар бүгінгі таңда барлық баланың ұялы телефонға деген тәуелділігі артып барады. Бұл баланың физикалық ойыннан гөрі тек бірнеше саусағын қимылдату арқылы 4 бұрышты терезеге үңілу баланың ойлау жүйесін де, физикалық қабілетін де шектейді. Олардың дамуына үлкен кедергі келтіреді. Секіру, жүгіру, тұру, тепе-теңдікті сақтап жүру физикалық даму үшін өте маңызды. Мысалы түзі сызықпен жүргенде көп бала тепе-теңдікті сақтай алмайды. Себебі бала физикалық ойын ойнамайды. Не отырып, не жатып, теледидар көреді, не телефон қарайды. Бұл балалардың басқа адамдармен қарым-қатынасында шектейді. 

— Елімізде мұндай стандарт бұрын болған ба?

— Бұған дейін балалардың дамуын зерттеуге арналған диссертациялар мен әдістемелік құралдар болды. Алматы қаласында мектеп жасына дейінгі балаларды даму орталығы бар. Бірақ нақты стандарт жасалмаған. Біздің жобаның министрлік тарапынан қолдау табуының басты себебі де осы болса керек. Жобаның нәтижелері бойынша 4 мақала ВАК тізіміндегі журналдарда, 2 мақала Scopus базасындағы журналдарда жарияланбақ. Мұның бәрі тест нәтижесі шыққан соң болады.

— Осы зерттеу ары қарай жалғаса ма, сіздер қалыптастырған стандарт уақыт өте келе өзгеруі мүмкін ба?

— Әрине. Бұл стандартты қалыптастырып болғаннан кейін де белгілі бір уақыт өткен соң қайта жаңарту қажет болады. 5 не 10 жылдан кейін, бәлкім, одан да аз уақыт немесе көп уақыттан соң жаңарады. Себебі тіл де, қоғам да, тұрмыс-тіршілік те үнемі өзгеріп отырады. Мысалы пандемияға дейін таным-түсінігініміз қандай еді, қазір қандаймыз, 50 жыл бұрын қандай едік, қазір қандаймыз? Сондықтан оны қайта зерттеп, қайта жаңартып отыру қажет. Адамды бір қалыпта ұстау мүмкін емес, адамзат үнемі дамуы үдерісінде болады. Мәселен, бізде балалар «мама, папа» деп айтады, кейбір отбасыларда «апа, көке» дейді екен. Кейбірі мүлде басқаша айтады. Бұл да бізге қиындық болды. Кейбір ұғымдар қолданыстан шығып, жаңалары енеді. Сондықтан стандартты 5-10 жылда бір рет жаңартып отыру қажет. Осы сөздер алдағы уақытта да өзгеріске ұшырауы мүмкін. Жаңадан еніп жатқан сөздер де бар. Сол себепті зерттеу жалғасады, сәйкесінше стандартқа да өзгеріс еніп отырады.

— Маңызды жобаның мән-жайын тарқатып айтып бергеніңізге көп рахмет. Сөз соңында сұрайын дегенім, Қазақстан ғылымының дамуына қандай баға берер едіңіз?

— Соңғы жылдары ғылымның дамуы жолға қойылып келе жатқаны қуантады. Әсіресе, ғылымға әйелдердің көптеп келуі — үлкен жетістік. Бұл — басқаша бір қуаныш. Қазақ әйелдері төзімді, оларға жағдай мен мүмкіндік берсе, біраз нәрсені төңкеріп салады. Әйел адам ғылымға барғанда біраз шектеу болады. Әйелге жүктелетін әлеуметтік рөлдер көп: ана, келін, жар. Яғни, баланы дүниеге әкелу мен тәрбиелеу, күйеуінің рұқсат етпеуі, келіндік қызметі, жалпы әйелдік, аналық қызметі бар. Соның себебінен де ғылыммен айналысуға мүмкіншілігі болмайды. Соған қарамастан ғылыммен айналысып жүрген әйелдер көп, бұл — өте қуанышты жағдай. Егер отбасы тарапынан қолдау болса, Қазақстан әйелдері керемет нәтиже көрсетер еді.

Сұхбаттасқан: Жанерке Хумар

Фотоны түсірген: Әйгерім Бегімбет

«Ахмет Ясауи университеті — Жаһандық жас ғалымдар» медиажобасын

Әйгерім Бегімбет пен Жанерке Хумар жасады.

Арман Маханбетов — А.Ясауи атындағы ХҚТУ-дың түлегі, бүгінде университет жанындағы «Экология» ғылыми-зерттеу институтының бас ғылыми қызметкері. Оның ғылымға келуіне бала күнгі ізденісі мен академиктің кеңесі себеп болған. Химияға деген қызығушылығы «Химия ғаламаттары» кітабынан басталған жас ғалым экологиялық қауіпсіздік, өндіріс қалдықтарын кәдеге жарату, ауыл шаруашылығына қажетті тыңайтқыштар мен дәрілік заттар өндіру бағытында маңызды ғылыми жобаларды жүзеге асырып келеді. «Ахмет Ясауи университеті — Жаһандық жас ғалымдар» медиажобасы аясында ғалымның жолы мен зерттеу нысандары туралы фоторепортаж ұсынамыз.

«Химия ғаламаттарынан» басталған жол

Арман Маханбетов Түркістан іргесіндегі Бабайқорған ауылында орта мектепті 2001 жылы бітіреді. Гуманитарлық сала мен әскери бағыттың ортасында таңдау жасауға қиналады. Белгілі себептермен сол жылы жоғары оқу орнына тапсырмай, бір жыл ойлануға шешім қабылдайды. Арманның әкесі Беркінбай Алматыға іссапармен барғанында профессор, академик Әбдірәсіл Жәрменовпен жолығып қалып, ұлына белгілі ғалымның кеңесін жеткізеді. Оның кеңесі былай болған: «Болашақта химия мен экология саласының мамандарына сұраныс жоғары болады. Осы бағытқа бет бұрса — ұтылмайды».

Академиктің ақылын естіген Арман бірден кітапханаға барып, химияға қатысты кітаптардың барлығын құшақтап үйіне алып келеді. Көп кітаптың ішінен «Химия ғаламаттары» деген кітап ерекше әсер қалдырып, мамандық таңдауына шешуші ықпал етеді. Келер жылы кешенді тест тапсырып, Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ-дың химия факультетіне мемлекеттік грантпен оқуға түседі.

Бакалаврды аяқтаған соң Алматыға барып, бір жыл еңбек етеді. 2007 жылы әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да магистратура, Қазақ-Британ техникалық университетінде докторантура оқып, «Бейорганикалық заттардың химиялық технологиясы» бойынша PhD дәрежесін алып шығады.

«Бұдан 10–12 жыл бұрын жас ғалымдардың көпшілігі қаржылай қиындыққа байланысты шетелге кетіп не жеке кәсіпке бет бұрып жатты. Себебі ғылым саласына бөлінетін қаржы өте аз болды. Үш жылда бір рет қана гранттық жобаға қатысуға мүмкіндік берілетін. Оның өзі жас ғалымдарға бұйыра бермейтін. Мен де 1-2 жылдай кәсіпкерлікке кетіп қалғаным рас. Бірақ ғылымды, химияны жақсы көргеннен кейін қайта оралдым», — деді Арман.

«Күкірт қышқылынан егістікке қажетті дәрілік зат жасап жатырмыз»

Арман «ғалымдар бір диссертациялық жұмыспен ұзақ жыл жүрмей, заман ағымына сай тез бейімделіп, түрлі ғылыми бағытта ізденіп, түрлі зерттеуге қатысуы керек» деп есептейді.

Өзі шағын топпен Қостанай облысы Жітіқара қаласының маңында орналасқан хризотил-асбест кен орнында қалған қалдықтардан магний сульфаты мен магний оксиді қосылыстарын алып, кәдеге жаратты. Кейін күкірт қалдықтарын зерттеу бағытында профессор Әбдуәлі Баешұлымен бірге жұмыс істеп, профессордың жетекшілігімен тоқ өткізбейтін жартылай өткізгіштердің тоқ өткізу қабілетін арттыра отырып, олардың электрохимиялық қасиеттерін зерттеді.

Степногорск пен Жаңақорған күкірт зауыттарынан шығып жатқан күкірт құрамдас қалдықтардан электрохимия бойынша қажетті қосылыстарды алу ісімен айналысты.

Бұған дейін біраз жыл Алматыда ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысқан жас ғалым 2023 жылғы қарашада өзі білім алған ХҚТУ-дың «Экология» ғылыми-зерттеу институтының бас ғылыми қызметкері болып ауысып келді.

Биыл ақпанда Өскемен қаласындағы Д. Серікбаев атындағы ШҚТУ-да «Қазақстан Республикасының тау-кен өндіруші кәсіпорындарының ғылыми-технологиялық дамуы» атты ғылыми-технологиялық сайыс өтті. 54 ғалым ұсынған 13 жобаның ішінде Арман Маханбетов әріптесі, химия ғылымдарының кандидаты Тулкинжон Гаиповпен бірге II орынды иеленді. Олар Жаңақорғандағы күкірт қалдықтарынан ауыл шаруашылығына пайдалы, егістік алқабын зиянкестер мен түрлі аурулардан қорғайтын дәрілік заттар жасауды ұсынған.

«Күкірт қышқылы ашық ауада қалмау керек. Күн сәулесінің әсерінен қышқылды жаңбырға айналып, экологияға, адам денсаулығына зиян әсер етеді. Сондықтан біз өндіріс орындарынан шығып жатқан зиянды газдарды залалсыздандыра отырып, одан дәнді-дақылға қажетті дәрілік өнім алуды ұсынып жатырмыз. Университетімізде заманауи технологиямен жабдықталған зертханалар, бірнеше ғылыми институт бар. Ғылыммен еркін айналысып, жобаны ары қарай коммерцияландыруға мүмкіндік мол. Бұл ғалымдарға кең жол ашады», — деді ғалым.

«Әлемдік деңгейдегі жобалар жасай алатынымызды дәлелдедік»

2020 жылы Арман шағын ғылыми топпен бірге жас ғалымдарға арналған конкурс жеңімпазы атанып, грант қаражатына зертхана құрды. Олардың мақсаты — өндіріс орындарымен, бизнес сектормен тығыз байланыс орнатып, бірге жұмыс істеу болды.

Арада көп уақыт өтпей, АҚШ нарығына шығуды мақсат еткен бір топ IT маман байланысқа шығып, кейбір штаттарда өндіріс орындарынан шыққан қалдықтар ауызсуға қосылып, уланып жатқанын, сол мәселені шешу үшін химиялық әдіс әзірлеп, бірге жұмыс істеуге ұсыныс жасады. Жас ғалымдар арнайы құралсыз, аз уақыттың ішінде суға батырса, сапасын анықтайтын маркер жасауы тиіс еді.

«Бізге тапсырыс берген IT компания АҚШ-тан он шақты элементті жеткізді. Салыстыру үшін олардағы судың сапасын анықтайтын дүниелерді алып келді. Сезімталдығы жоғары болғанымен, бір ғана элементті анықтайтын процесс бес минутқа созылып кетті. Бағасы да қымбат екен. Қытайдың анықтау әдісі қағаз арқылы жүргізіледі. Қағазды суға батырсаңыз, химиялық реакция нәтижесінде түсі өзгеріп, соған қарап судың сапасын анықтайды. Бірақ оның сезімталдығы біздікінен 20 есе төмен болды. Ал біз жасаған маркер бір минуттың ішінде судың сапасын анықтап беретін еді. АҚШ-қа көшіп, шетелдік нарықтан орын аламыз деп жүргенде, өкінішке қарай, пандемия басталып, жоба тоқтап қалды. Дегенмен біз бұл арқылы әлемдік деңгейде бәсекеге қабілетті жоба жасай алатынымызды дәлелдедік», — деді жас ғалым.

Арман балаларды ғылымға баулу үшін отандық телеарналарда ғылыми танымдық бағдарламаларды жиі көрсету маңызды екенін айтады. Сондай-ақ, ол ғылым мен білімді қолдайтын жеке ғылыми қорлардың көбеюі — Қазақстандағы ғылым экожүйесінің дамуына негіз боларына сенімді.

Сұхбаттасқан, фотоны түсірген: Әйгерім Бегімбет.
«Ахмет Ясауи университеті — Жаһандық жас ғалымдар» медиажобасын 
Әйгерім Бегімбет пен Жанерке Хумар жасады.

Педагогика және психология бойынша PhD, А.Ясауи атындағы ХҚТУ-дың «Экология және химия» кафедрасының доцент міндетін атқарушы Динара Бердінің ғылыми қызығушылығы – цифрлық гигиена мен кибербуллинг мәселелеріне арналған. Қазіргі таңда «Болашақ мұғалімдерді даярлау мен химияны оқытуда цифрлық технологияларды тиімді пайдалану» және «Кибербуллингтің алдын алу және цифрлық гигиенаны қалыптастыру мәселелері» тақырыбында зерттеулер жүргізіп келеді. Scopus базасында 11 мақаласы, ВАК журналдарында бірнеше жарияланымы бар. «Ахмет Ясауи университеті – Жаһандық жас ғалымдар» медиажобасы аясында ғалыммен сұхбаттасып, кибербуллинг мәселелері мен жасөспірімдердің цифрлық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бағытындағы ғылыми жұмыстары туралы көбірек білдік.

— Динара ханым, ғылым жолына келуіңізге не әсер етті?

— Әулетімізде ғылым жолына алғаш аяқ басқан мен болдым. Ата-анам қарапайым адамдар, бірақ менің оқуға, білім алуға деген ниетімді қолдады. Студенттік кезеңде маған жол көрсеткен әрі бағыт берген ұстазым – Ұлжалғас Айменова. Ол кісі бакалавр мен магистратурада ғылыми жетекшім болды. Мен А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің Шымкенттегі филиалында 2002–2006 жылдары бакалавриатты, 2006–2008 жылдары магистратураны тәмамдадым. 2012–2015 жылдары педагогика және психология мамандығы бойынша докторантураға түсіп, «Жаратылыстану пәндерін оқытуда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану» тақырыбында PhD диссертациямды қорғадым. Химия пәнін оқыту мысалында зерттеу жүргіздік.

2016 жылдан бастап университетте оқытушылық қызметке кірістім. Қазір ғылыми жобалармен айналысып жүргеніме өте қуаныштымын. Қазіргі таңда екі мемлекеттік гранттық жоба аясында жұмыс істеп жатырмын. Бірі – 2022–2025 жылдарға, екіншісі – 2024–2026 жылдарға арналған жоба. Екеуі де жасөспірімдер арасындағы кибербуллинг мәселесіне арналған. Бұл тақырыппен 2020 жылдан бастап айналысып келемін. Қазір осы бағытта жоғары деңгейлі кәсіби командамен жұмыс істеп жатырмыз.

— Кибербуллингті толықтай жою мүмкін емес шығар? Зерттеуіңіздің нақты мақсаты қандай?

— Иә, дұрыс айтасыз, кибербуллингті толық жою мүмкін емес. Цифрлық қоғамның дамуы — қоғамға жақсы әсермен қатар теріс әсерін де беріп жатыр. Мұны бәріміз білеміз. Бұл пандемия кезінен кейін қатты өршіді. Себебі бәріміз цифрлық технологияларға өтіп, салдарынан интернет желісін көп қолданып кеттік. Интернетке тәуелділік артты. Цифрлық технологияны кейбірі сауатты, кейбірі бейберекет пайдаланды.

Осылайша кибербуллингтің өршуіне пандемия әсері де болды. Өйткені жаппай қарқынды түрде интернетті, цифрлық технологияны қолданып кетті, әсіресе жасөспірім балалар. Сол кезде сабақ та онлайнға көшті.

Енді біздегі мақсат қандай десеңіз, зерттеуіміздің басты мақсаты – жасөспірімдерді цифрлық технологияны қауіпсіз әрі сауатты қолдануға үйрету, кибербуллингтің алдын алу. Бұл – қазіргі қоғамда өте өзекті мәселе болып отыр. Қазіргі таңда жасанды интеллект те жедел қарқынмен дамып келеді. Ол дамыған сайын кибербуллинг те күшейеді. Бұл ретте басты рөл – мектеп мұғалімдеріне тиесілі. Қазір университет қабырғасында тәрбиелеп жатқан студенттер — болашақ мұғалімдер. Олар тек білім ғана беріп қоймай, тәрбиені де қатар алып жүретін адамдар. Оларға кибербуллингті қалай алдын-алуға болатын жолдарын көрсетеміз. Осы жоба аясында «Қауіпсіз интернет» деген платформа жасап жатырмыз. Қазір негізі дайын, дегенмен әлі де толықтыруды қажет етеді. Сайт жарты жылдан кейін дайын болады.

Кибербуллингтің алдын алудың бірден-бір жолы — дұрыс ақпарат беру. Сонымен қатар, ата-ана, мектеп және мұғалім үштігінің өзара ынтымақтастығы аса маңызды. Үш тарап бір мақсатта жұмыс істесе, нәтиже де соғұрлым жақсы болады. Осы үшеуінің бірлесіп жұмыс істеуінің нәтижесінде кибербуллингтің алдын алып, салдарын азайтуға болады. Осы үшеуі бір идеяда, бір көзқараста болса ғана нәтиже шығады. Және де цифрлық гигиенаны қалыптастыру қажет. Бұл дегеніміз — әлеуметтік желіні сапалы, саналы түрде өз пайдасына жарата білу. Ал біздің жастарда әлеуметтік желіні уақыт өткізу алаңына айналдырған және сөйлесу мәдениеті жоқ. Қалай болсын солай сөйлейді, интернет кеңістігінде отырғанда өз әрекеттерінің құқықтық жауапкершілігін сезіне бермейді. Одан кейін бала тұйықталып, әлеуметтік оқшаулана бастайды. Психологиялық күйзеліске ұшырап, тіпті өзіне қол жұмсау қаупі туындауы ықтимал. Бұдан ата-ана бейхабар қалады. Ең қиыны — басқа бала осы баланы осындай жағдайға итермелеп жатқанын да білмей қалуы мүмкін. 

— Көбіне қай жастағы балалар кибербуллингке ұшырайды?

— Жасөспірім кезең – 11–15 жас аралығы. Соның ішінде 11 жастағы балалар көбірек кибербуллингке ұшырайды екен. Бұл жас – баланың жасөспірімдікке енді қадам басып, өзін-өзі тануға бет бұрған кезеңі. Мұндайда гормоналдық өзгерістер, психоэмоциялық тұрақсыздық болады. Сол кезде гормондар ойнайды, басқа да құбылыстардың әсерінен бала өзін қалай ұстау керектігін, жасөспірім кезеңнен қалай өту керектігін білмейді. Бұл жастағы балалар интернетті де 15 жастағыларға қарағанда сауатсыз қолданады. Ал 15 жастағы бала өзінің бойында болып жатқан өзгерістерге бейімделе алады. Интернетті де 11 жастағы баламен салыстырғанда сауаттырақ қолданады.

Ата-ана тарапынан бақылау әлсіресе, бала кибербуллинг құрбаны болуы мүмкін. Жалпы бала мектептен келген соң, оның көңіл-күйіне қатты назар аудару керек. Өкінішке қарай, ата-аналар көбіне жұмыспен айналысып, балаға көңіл бөлмейді. Баланы «қоя тұршы» деп ысырып қоя салады. Кейбір деректерде Қазақстандағы жасөспірімдердің 30 пайызы кибербуллингке, тіпті жеңіл түрлеріне болса да, ұшырап жатады. Біздің зерттеуіміз статистикалық деректер жинауға емес, оның алдын алу жүйесін әзірлеуге бағытталған.

 — Баланың қандай белгілеріне назар аудару арқылы оған көмектесе аламыз?

— Біз баланың көңіл-күйі мен эмоциясын білген кезде, оған көмектесе аламыз. Егер эмоцияның алғашқы болып жатқан жағдайларын өткізіп алсақ, онда көп жағдайдан қалып қоюымыз мүмкін. Бала кибербуллинг немесе буллингке ұшырағанда бірінші күні көңіл-күйі болмауы мүмкін. Екінші күні де көңіл-күйі болмауы мүмкін. Егер соның бәрін біз назардан тыс қалдырсақ, бала үшін буллингке ұшырау қалыпты жағдайға айналып кетеді. Себебі оған үйінде де ешкім назар аудармайды. Мектепте бәрі қысым көрсетеді. Сонда ол бала «мен нашар адам екенмін ғой, ешкімге керегім жоқ екен ғой» деген ойға қалады.

Кибербуллингке әлжуаз, мінезі әлсіз балалар, ата-анасының назарынсыз қалған балалар, вундеркинд балалар, мұғалімдердің сүйікті балалары жиі ұшырайды. Жақсы оқитын, белсенді балалар да ұшырауы мүмкін. Немесе сіздің балаңыз кибербуллинг жасаушы, агрессор болуы да мүмкін. Балам тек қана құрбан болуы мүмкін деп қарамау керек. Бала соны көрсетуші болуы да мүмкін. Біз оны да ұмытпауымыз керек. Бала кибербуллингтің куәгері не бақылаушы болуы да мүмкін. Кибербуллингке қатысушылардың бәрінің бір белгісі бар – олардың бәрінде өз-өзіне деген сенімнің төмендігі. Содан кейін – ата-анасының жеткілікті назар бөлмеуі. Ата-ана баласы ашуланса, «ой, ол балада өтпелі шақ, сол үшін мінезі бұзылып жүр» деп қарай салады. Бұлай болмауы керек. Баланың көңіл-күйі бәрінен хабар береді. Соны назарға ұстау керек. Пән мұғалімдері де тек сабағын ғана өтіп қоймай, баланың көңіл-күйіне назар аударуы қажет. Мысалы, жақсы оқып жүрген бала бірден үлгерімі нашарлайды, сабаққа келмей қояды және олардың тағы бір белгісі – үзіліс уақытында сыртқа шықпайды. Олар әжетханаға сабақ кезінде шығады. Бұның бәрі назар аудара алатын жағдайлар.

— Агрессор балада қандай мінез-құлық байқалады?

— Агрессор бала да құрбан сияқты тұйықталады. Бір қызығы, агрессор бала өзі кибербуллинг көрсетпейді, олар тек жоспар құрады. Ал көмекшілері оның құрған жоспарын жүзеге асырады. Олардың көмекшілері болады. Өзіне сенімі жоқ, өзіндік сөзін айта алмайтын, соның тірлігін дұрыс деп жақтайтын балалар көмекші рөлін атқарады.

— Кибербуллингті дер кезінде анықтау үшін мектеп психологтарының да рөлі зор. Бірақ, өзіңіз білесіз, мектепте психолог маман жеткіліксіз, әрі олардың біліктілігі қандай? Бұған не дейсіз?

— Иә, дұрыс айтасыз, мектеп психологтарының саны жеткіліксіз. Егер мүмкін болса, бастауышқа 1 психолог, 5-7 сынып аралығына 1 психолог, 8-11 сынып аралығына 1 психолог қойыңыздар деп айтар едім. Себебі қазіргі болып жатқан өзгерістің бәрінің алдын алуға психологтардың көмегі тиеді. Сосын олар психологияны оқыған, кәсіби психолог маман болса. Қосымша курспен оқып алған адам емес, сол саланы толыққанды оқыған маман болса дұрыс болар еді. Мектептің міндеті — саналы, дұрыс адам шығару. Осы жолда психологтардың көп көмегі тиеді. Кибербуллингті де дер кезінде анықтағанда психолог көмегіне мұқтажбыз. Себебі олар баладағы басқа да мұғалімдер байқай бермейтін өзгерісті сауалнама жүргізу арқылы анықтай алады. Кейбір бала өзінің буллингке ұшырап жатқанын, агрессор болып жатқанын өте жақсы жасырады. Балалар – жақсы психолог, олар манипулятор, сізге ыңғайлы сөзді таңдап айта алады. Сондықтан оларды сауалнама арқылы анықтаған дұрыс.

Ата-ана да сауатты болу керек. Бала тәрбиелеп отырған ата-ана телефон қолдануды, компьютер қолдануды баласынан да жақсы білуі керек. Баланың немен айналысып жатқанын білуді тек мұғалімге ысырып қоя салуға болмайды. Оның да өз отбасы, бала-шағасы бар. Ата-ананың сауатты болғаны маңызды рөл атқарады.

— Буллингті ғылыми тұрғыдан зерттеу қашан басталды?

— Буллинг XX ғасырдың басынан белгілі. Басында мазақтау сынды жеңіл түрде болды. Кейін келе ұрып-соғуға ұласты. Сосын цифрлық дамумен бірге бұл кибербуллингке жалғасты. Қазір балаларды оқшаулап салу үшін WhatsApp-тағы топтарынан шығарып салады, бұл нағыз кибербуллинг. Бұл балаға үлкен травма алып келеді. Бала түгілі үлкен адамдарды да мазалайды. Қазір мектептегі жиі кездесетін травма осы, бала сосын «неге мені шығардың, мені қосшы» деп өтінумен қиналады. Себебі балалар сол жерде әңгімелеседі, сол жерде жоспар құрады. Ал шығарып жіберген бала әңгімеге араласа алмай, оқшауланып қалады. Балалар бастауышты бітірген соң, өздерін үлкен сезініп боқауыз сөз айта бастайды. Оны екеу ара емес, әлеуметтік желіде де қолдана бастайды. Бірақ бала оған жамандық жасап жатырмын деп ойламайды. Міне, ата-ана, мектеп, мұғалім өте тығыз жұмыс істеу керек. Сондықтан білікті психолог, логопед сияқты арнайы мамандар санын көбейту қажет. Шетелде балаларды ортаға әлеуметтендіру деген бар, соны бізге де алып келу қажет.

— Алдағы жоспарыңыз қандай?

— Енді осы жобаларды сәтті аяқтап, біршама ғылыми ұсыныс беру жоспарым бар. Алдағы уақытта жасанды интеллектіге бет бұрсам ба деп те ойлап жүрмін. Ғылымда екі түрлі зерттеу бар: іргелі және қолданбалы зерттеу. Менің кибербуллингке жасап жатқан жобам — іргелі зерттеу, біз теорияға баса мән береміз. Кибербуллингтің алдын алудың бірден-бір жолы – ақпараттандыру. Жасөспірімдер арасында цифрлық гигиена қалыптастыру және кибербуллингтің алдын-алу жобасы аясында шетелдік Q1–Q4 деңгейлі журналдарда мақалаларымыз жарық көрді. Одан бөлек, Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан елдерінің ВАК журналдарында да нәтижелеріміз жарияланып жатыр.

— Сұхбатыңызға рахмет! 

Сұхбаттасқан: Жанерке Хумар
Фотоны түсірген: Әйгерім Бегімбет. 
«Ахмет Ясауи университеті – Жаһандық жас ғалымдар» медиажобасын 
Әйгерім Бегімбет пен Жанерке Хумар жасады.

PhD, қауымдастырылған профессор міндетін атқарушы Лазура Қазыханқызы – А.Ясауи атындағы ХҚТУ-дың филология факультетінің түлегі. «Шетел тілі: екі шетел тілі» мамандығы бойынша бакалавриат және магистратура академиялық дәрежелерін иеленген. Кейін Түркия Республикасындағы Хажеттепе университетінде «Ағылшын тілін оқыту» (ELT) мамандығы бойынша философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін қорғаған. Қазіргі таңда А.Ясауи университетінің педагогикалық шетел тілдері кафедрасында қызмет етеді. Scopus базасында 8 ғылыми мақаласы, ВАК тізіміндегі басылымдарда 10-ға жуық жарияланымы бар. Көптілді орта жағдайында тіл меңгерудің артықшылықтары мен қиындықтарын талдау және жастардың цифрлық стресс деңгейін зерттейді. Ғалымның зерттеуі жайлы осы фоторепортажды «Ахмет Ясауи университеті – Жаһандық жас ғалымдар» медиажобасы аясында дайындадық.

Лазура Қазыханқызы алғашында «ғылым қуамын» деп ойламаған. Диплом алған соң, колледжде жұмыс істеген ол сол жердің қағазбастылығынан шаршап, магистратураға түскен екен.

«Ғылымға бет бұру ойымда болмады. Колледждің жұмысынан шаршағаннан кейін магистратураға түстім. Менің жетекшім — осы Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ ашылғалы Филология факультетінің деканы болған Рима Байғараева. Сол кісі жетекшім болды, өте жақсы қолдау көрсетті. Ол — менің ғылымға келуіме себепкер болған адам. Магистратура бітірген соң, жетекшім докторантураға түсуді ұсынып, ғылым жолын жалғастыруым керек екенін айтты. Сол кезде Рима апай декан болса, мен сол кісінің орынбасары болып қызмет ететін едім. Содан не керек, ұстазымның қамшылауының нәтижесінде 2014 жылы Түркия мемлекетінің докторантурасына түстім. Докторантура оқығаннан кейін ғылыми жолды жалғастырмау – зерттеу процесінің үзілісіне әкелуі мүмкін. Докторлық диссертациямның тақырыбы — «Қазақстандағы және Түркиядағы ағылшын тілін оқитын студенттердің мәдениетаралық қарым-қатынас деңгейі» болды. Олардың түсінігі, қабылдауы, шетелдіктермен байланыс жасаған кездегі көзқарасы қандай екенін зерттедік. Сол үшін анкета дайындадық. Екі елде де мыңға жуық сауалнама алдық. Негізі анкета дайындау — өте күрделі және қиын процесс. Біз 4 бөліктен тұратын, 64 сұрақтан тұратын анкета құрастырдық. Біздегі нәтиже көрсеткіші Түркиямен салыстырғанда әлсіздеу болды, әрине. Себебі біздің шетелдіктермен байланыс жасауымыз төмен. Түркияда анкета жасауға қолжетімді болған жер – Анкара болды. Енді өздеріңіз білесіздер, Анкара өте үлкен қала, балалардың білім алуына өте жақсы жағдай жасайды. Шетелмен әбден байланыс жасап үйреніп қалған. Сондықтан да олардың көрсеткіші жоғары болды».

Лазура қазір түркиялық ғалыммен бірге «Көптілділіктің басқа тілді үйренуге пайдасы мен зияны қандай» деген тақырыпта зерттеу жүргізіп жүр.

«Бізде мысалы, қазір студенттер ана тілінен бөлек, тағы бірнеше тіл біледі. Соның бәрі қаншалықты әсер ететінін анықтау үшін анкетамызды дайындап, студенттерден сауалнама алдық. Ендігі қадам — сұхбат алу. Бұған кафедрамыздың 3-курс студенттерін түгел қатыстырдық. Біздің Педагогикалық шетел тілдері кафедрамызда 800-ге жуық студентіміз бар. Соның 200-ге жуығы 3-курста оқиды. Олардың тілі қазір белгілі бір деңгейге жетті. Сондықтан оларды таңдадық. 1-2-курстан да 100-ге жуық студенттен алдық. Себебі олардың түрік тілін білу деңгейі әлі жетілмеген. Оны да салыстыруымыз керек. Сонымен бәрі 300-дей болды. Енді оның ішінен 10 пайызын теріп алып, анализ жасаймыз. Сосын оларға тағы да туындаған сұрақтарымызды қоямыз».

Лазура Қазыханқызының айтуынша, балаға туа сала бірнеше тілді үйрете беру дұрыс емес. Өйткені, бала алдымен өзінің ана тілін грамматикалық, морфологиялық, фонетикалық тұрғысынан жетік меңгермесе, оның басқа тілді меңгеруі өте қиын болады.

«Біздің балалар не қазақ тілін жетік меңгермейді, не орыс тілін жетік меңгермейді. Сол үшін тіл араласып кетеді. Мұның балаға ешбір пайдасы жоқ. Зерттеудің бәрі де мұны көрсетіп тұр. Бала өзінің ана тілін белгілі бір дәрежеге дейін білмесе, басқа тілді жетік меңгеруі өте қиын. Мысалы, мен бастауыш сыныпта ағылшын тілін үйретуге қарсымын. Себебі бала ол кезде өзінің ана тілін толыққанды меңгермеген. Сондықтан оның миын ашытып, орысша, ағылшыншаны қосу дұрыс емес. Бастауышта өз тілін, ережелерін бәрін үйреніп алу керек. Содан соң шет тілін өзінің ана тілімен салыстыра отырып меңгеруге үйрету тиімді болар еді. Ал қазір біздің қоғамдағы балалардың көп тіл білуінің еш пайдасы жоқ».

Зерттеу локациясы ретінде Оңтүстік өңірін алу да бекер емес. Өйткені мұнда көптілді орта бар.

«Оңтүстікте көп этнос бар, сондықтан зерттеу жүргізуге қолайлы болды. Егер зерттеуді Алматыда жүргізсек, ол жақта орыс тілінде сөйлейтін қазақтар көп. Олар көп тілдіге жатпайды. Мысалы, өзбек ағайындар университетке келеді, қазақша сабақ алады, бірақ үйінде өзбекше сөйлеседі. Оған қоса түрік тілі мен ағылшын тілінен сабақ алады. Және өздері орысша да біледі. Ал біздің жергілікті қазақтар да үйінде қазақша сөйлейді, теледидарды орысша көреді, достар арасында екі тілді араластырады, универде түрікше мен ағылшынша сабақ алады. Сонда бұлар көп тілді болып есептеледі. Бірақ өзінің ана тілінде грамматикалық, лексикалық білімі жеткіліксіз болса, түрік немесе ағылшын тілін меңгеруі өте қиын болады».

Бұл зерттеу оңтүстікпен шектелмей, басқа өңірлерде де жүргізіледі. Ғалым осы зерттеу аясында шетелге шығуды да жоспарлап отыр.

«Мысалы, Финляндия мемлекеті де көп тілді болып есептеледі екен. Олар да неміс тілін ана тілі ретінде қолданады, білім алу ағылшын тілінде және әртүрлі диалектілері де бар. Диалектіні де әртүрлі тіл ретінде есептейді. Сондықтан олар өздерін көптілді ел деп санайды екен. Осындай шет елдерде сауалнама жүргізіп, біздің елдің нәтижесімен салыстырып көргіміз келеді. Біздің зерттеуді бала үйінде қай тілде сөйлейді, ата-анасы немен айналысады, техниканы қай тілде қолданады, телефонның интерфейсі қай тілде тұр дегеннің бәрін негізге ала отырып жүргіземіз. Содан кейін осы демографиялық зерттеуді басқаша зерттегіміз келеді. Мысалы, шетелге барған ба, шетелдік достары бар ма, әлеуметтік желіде шетелдік адамдармен байланыс құра ма деген сынды бөлек зерттеу де жүргізгіміз келеді. Алынған нәтижелерді білім беру бағдарламасындағы «Билингвизм» және «Мультилингвизм» пәндерінің мазмұнымен байланыстыра отырып, элективті курс ретінде ұсыну және оған сәйкес оқу-әдістемелік құрал дайындау жоспарда бар».

Осы орайда Лазура ханым өзінің тәжірибесін де түсіндіріп берді.

«Мен өз жолыма қарасам, ағылшын тілі 5-сыныптан бастап кірді. Сол кезде сөз жаттайтын едік. Сабақтың мазмұны нақты есімде қалмағанымен, біз шет тілін қазақ тілімен салыстыра отырып үйрендім деп айта алмаймын. 8-сыныпта лицейге барып, салыстырып оқып бастағанда үйрендім. Ол кезде қазақ тілім жетік, ана тілімді білемін. Қазіргі студенттерге қазақша мәтін беріп, мынаны ағылшыншаға аудар десем, олар бірінші орысшаға аударады, сосын барып, қазақшаға аударады. Себебі ағылшынша мен орысшаның құрылымы бір дейді. Сонда олар өздеріне оңай жолды іздейді. Мен өз тәжірибеме қарасам, ағылшын тілін орыс тілімен салыстырған емеспін, тек қазақ тілімен салыстырдым. Шет тілін ана тілімен салыстырсаң ғана оның пайдасы болады. Ал, орыс тілі де бір шет тілі, оны қанша білеміз деп тұрсақ та жетік білмейміз. Ана тілінде ойыңды толыққанды жеткізетін тіл болған соң одан пайда көп.

Сосын баланы ерте мектепке беру де дұрыс емес. Ата-ана баласын 5 жасында бастап мектепке береді де, балам ерте мектепті аяқтады деп мақтанып отырады. Ал баланың сана-сезімі 16 жасына дейін толық қалыптаспайды. Сосын мамандық таңдаған кезде, өзіне жол таңдаған кезде әке-шешесінің айтқанымен кетеді. Сосын бала жаңылады. Солай ерте мектепке барған балалар қазір университетте жүр, олардың көп жағдайда тіл үйренуге деген қызығушылығы төмен. Себебі ата-анасы «тым болмағанда мектепке мұғалім боласың» деп жіберген. Шетелдік жүйенің бір жақсы жері – 12 жыл оқиды. Оған 7 жасынан барады. Сонда мектеп бітіргенде 20 жасқа келіп қалады. Тұлғалық және кәсіби бағыт-бағдары қалыптасып, саналы таңдау жасауға мүмкіндік алады».

Ғалымның зерттеу аясы мұнымен шектелмейді.

«Ал енді қазір жан-жақты зерттеу жүргізіп жатырмыз. Оның бірі – жасанды интеллекті оқыту арқылы баланың білімін қаншалықты жетілдіре аламыз, оның ағылшын тілін оқытуда қандай пайдасы бар, қандай бағдарламалар қолдансақ тиімді деген тақырыпта зерттеу жасап, нәтижесін Scopus журналында жарияладық. Ректор Жанар Амангелдіқызының ұсынысымен шыны төбе, яғни еліміздегі әртүрлі университеттегі әйелдердің кәсіби дамуына кедергі болатын қандай себептер бар деген  зерттеу жүргіздік. Ғылым саласы үздіксіз ізденісті, зерттеуді талап етеді. Сондықтан біз тоқтамаймыз».

Сұхбаттасқан: Жанерке Хумар

Фотоны түсірген: Әйгерім Бегімбет

«Ахмет Ясауи университеті – Жаһандық жас ғалымдар» медиажобасын 

Әйгерім Бегімбет пен Жанерке Хумар жасады. 

Бекболат Сейітов — Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің «Физика» кафедрасының меңгерушісі. Ол ғылымға деген адалдығы мен инновациялық ізденістері арқылы Қазақстанның нанотехнология және білім беру саласының дамуына елеулі үлес қосып келеді. «Ахмет Ясауи университеті — Жаһандық жас ғалымдар» медиажобасы аясында Бекболат Сейітов мырзадан ғылымдағы жолы, оның жетекшілік ететін кафедрасының тыныс-тіршілігі және болашаққа арналған жоспарлары туралы сұрап білеміз.

— Ғылымға келу жолыңызды айтып берсеңіз екен. Бұл саладағы алғашқы қадамдарыңыз қалай басталды?

— Ауылдағы мектепте жаратылыстану бағытындағы пәндерді ерекше сүйіп оқыдым. Әсіресе, химия, математика, физика пәндерінен сабақ берген мұғалімдеріміз өте мықты болды. Сол ұстаздарымның жол көрсетуімен физика бағытын таңдадым. Мектеп бітірген соң, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-ға физика мамандығына грантқа түсіп, 2002-2006 жылдар аралығында бакалавр, ал 2006-2008 жылдар аралығында магистратура деңгейінде білім алдым. Сол жерде де бізге мықты академиктер мен профессорлар дәріс берді. Олар менің ғылымға қадам басуыма себепкер болды. Бакалаврдағы жетекшім Қырғызбай Бақтыбаев болса, магистратурада Майра Саметқызы Молдабекова апайым жетекшілік етті.

Магистратураны бітіргеннен кейін осы Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетіне оқытушы болып қабылдандым. 2012 жылы Қазақстанда нанотехнология бағытында докторантура бағдарламасы ашылып жатыр деген хабарды естіп, Алматыдағы Қазақ-Британ техникалық университетіне докторантураға тапсырып, грантын жеңіп алдым. 2015 жылы докторлық диссертациямды сәтті қорғап, аталған университеттің «Нанотехнология» зертханасында аға ғылыми қызметкер қызметін атқардым. 2018 жылы туған жеріме, осы университетке қайтып оралдым. 2018-2020 жылдар аралығында аға оқытушы болып қызмет еттім, ал 2020 жылдан бері қазірге дейін Физика кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарып келемін.

— Сіз басқарып отырған Физика кафедрасының қызметіне тоқталып өтсеңіз. Қазіргі таңда қандай негізгі бағыттар бойынша зерттеу жұмыстары жүріп жатыр?

— Кафедрамызда екі негізгі бағыт бойынша зерттеу жұмысы жүргізіледі. Біріншісі — нанотехнология, жаңа материалдар және жаратылыстану бағыты. Екіншісі — білім беру бағыты. Біз бұл екі бағытта тек ғылыми зерттеу жүргізіп қана қоймай, сонымен бірге мамандар да дайындаймыз.

Нанотехнология бағыты бойынша қазір бізде екі гранттық жоба жүзеге асырылуда. Соның біріншісіне мен жетекшілік етемін. Тақырыбы — «Ядролық өнеркәсіпте қолданылатын цирконий қорытпасын гидрленуден және жоғары температуралы тотығудан қорғауға арналған композициялық металл-керамикалық жабын жасау». Бұл — 2023-2025 жылдарға арналған жоба. Алғашқы кезеңде никель-хромнан тұратын жабындарға теориялық зерттеу жүргізіп, олардың әртүрлі қасиеттері, алыну әдістері, механикалық және физикалық қасиеттері зерттелді. Соның негізінде жоғары жылдамдықты оттегі-отын бүрку әдісі таңдалды. Екінші кезеңде осы жабындарды синтездеудің оңтайлы параметрлері анықталды, яғни қандай параметрде коррозияға, тотығуға төзімді жабынды алуға болатынына жауап алдық. Келесі кезеңде осы жабындардың төзімділігін әртүрлі агрессивті жағдайларға — коррозияға, тотығуға қатысты зерттейміз және зерттеу нәтижесі бойынша ұсыныстар береміз. Бұл материалдарды ядролық реакторларда қолдануға болады. Осы ғылыми жұмыс нәтижесінде қазіргі таңда Scopus базасына енетін журналда бір ғылыми мақала жарияланды. Кафедрамыздың бакалавр және магистрант студенттері осы жоба аясында жұмыс істеп жатыр.

— Кафедрадағы екінші нанотехнологиялық жоба және білім беру бағытындағы STEM жобалардың ерекшеліктері қандай?

— Екінші жобамыздың жетекшісі — кафедрамыздың аға оқытушысы, PhD Нұрдәулет Шектібаев. Тақырыбы — «Мақта тазалау машиналарының аралау дискілері үшін наноқұрылымды қорғаныш жабынды алудың тиімді технологияларын әзірлеу». Бұл жабынға да алдымен теориялық зерттеу жүргізіліп, бірінші жылы аяқталды. Жабындының атауы — цирконий-карбанитридті, яғни цирконий, көміртегі және азоттың қосындысынан тұрады. Мақта тазалау машиналарының аралау дискілері агрессивті түрде жұмыс істейді және жиі істен шығады. Солардың жұмыс істеу уақытын ұзарту, агрессиялы ортаға шыдамды ету мақсатында осындай жабындар жасалады. Ғылыми жұмыстың да мақсаты сол – жабын алу. Осы жұмыс бойынша алғашқы кезең аяқталды. Цирконий-карбанитридті алудың оңтайлы режимдері анықталды. Енді келесі кезеңдерде олардың қасиеттерін зерттеп, содан кейін сынау жұмыстары жалғасады.

Кафедрамыздың білім бағыты бойынша STEM жобалар бар. Бұл бойынша да кафедраның қызметкерлері жұмыс істеп жатыр. Білім бағытында жүзеге асырылып жатқан жобалардың жетекшілері — кафедрамыздың PhD доценті Шерзод Рахманқұлов және PhD, аға оқытушы Бақытжан Құрбанбеков. Бұл жобаның мақсаты — STEM жобалардың білім беру сапасын арттырудағы маңызын, білім алушылардың инженерлік ойлау қабілетін арттырудағы рөлін зерттеу. Жоба аясында көптеген STEM өнімдері әзірленіп, Түркістан аумағындағы бірнеше мектепте бірнеше рет көрмелер ұйымдастырылды. Бұның мақсаты да физиканы оқытудың әдістемесін жетілдіру. Бұл жерде таңдап алынған бағыт — күн энергиясы, яғни баламалы энергия көздері бойынша 2-3 STEM өнімі жасалды. Оның әрқайсысында 10-15 зертханалық жұмыс жасалынып, оқушылар мен студенттердің инженерлік қабілетін арттыру көзделді. Бұл жобалар бойынша да бірнеше ғылыми мақала жарық көрді.

— Докторлық диссертацияңызда ашқан жаңалығыңыздың ерекшелігі неде және оның практикалық маңызы қандай?

— Менің диссертациялық жұмысым кремний карбид деген материалды синтездеуге және зерттеуге бағытталған. Бұл материалдың беріктігі мен қаттылығы жоғары. Бұл зерттеулердің практикалық маңыздылығы — күн элементтерінің пайдалы әсер коэффициентін (ПӘК) арттыруға бағытталған. Қазіргі таңда әлемде күн элементтерінің ПӘК-і 15%-дан аспайды. Менің жүргізген зерттеу жұмысымның нәтижесінде алынған кремний карбидінің жұқа жабындарын ПӘК-і жоғары күн элементтерін әзірлеуде шағылуға қарсы және пассивтеуші жабындар ретінде қолдануға болады. Мұндай күн элементтері ғарыш кеңістігі жағдайында ұзақ уақыт жұмыс жасауға қабілетті болып табылады.

— Физика кафедрасының жалпы ғылыми әлеуетін қалай бағалайсыз және алдағы уақытқа арналған қандай стратегиялық жоспарыңыз бар?

— Қазіргі таңда кафедрамызда жалпы 7 гранттық жоба жүзеге асырылуда. Сол жобалар негізінде екі зертхана ашылған: Нанотехнология және жаңа материалдар зертханасы мен STEM заманауи зертханасы. Нанотехнология және жаңа материалдар зертханасының жұмысын кафедрамыздың PhD, доценті Шерзод Курбанбеков жүргізді. Қазіргі таңда бұл зертханамыз «Жаратылыстану ғылымдары, нанотехнологиялар және жаңа материалдар» ғылыми зерттеу институтының құрамында жұмыс жасауда. Биылғы оқу жылында «Физикалық эксперименттерді XR технологиясымен ұйымдастыру» зертханасын құрдық. Бұл салада 2024-2026 жылдарға арналған гранттық жобамыз бар. Жоба жетекшісі – PhD, аға оқытушы Бақытжан Құрбанбеков.

Соңғы 3-4 жылда гранттық жоба саны айтарлықтай көбейді. Бұған Ғылым департаментінің, Ғылым және стратегиялық даму вице-ректоры Айнаш Есімбекқызы Ошибаеваның ұйымдастыруымен жүргізілген гранттық жобаларға өтінім беру бойынша семинарлар мен түсіндірме жұмыстары көп әсер етті. Соның нәтижесінде соңғы жылдары университет ғалымдарының гранттық жобалар саны еселеп артуда. Жобалардың көп берілуі оқытудың тиімділігін арттырды. Жоба ұтуымызға университет басшылығы тарапынан да жағдай жасалған. Мысалы, біздің ұсыныстарымызға қолдау білдіру нәтижесінде бірнеше зертхана ашылды. Бұл зертханалар дами келе, ғылыми зерттеу институтына айналып жатыр.

Мемлекет тарапынан да ғылымға жақсы көңіл бөлініп жатыр. Бұрын гранттарға конкурс 3 жылда бір жарияланатын болса, қазір жыл сайын 3 жылдық гранттарға конкурс жарияланады. Бұл ғылыми ізденістерге үлкен мүмкіндіктер береді. Кафедрамызда жалпы 350-ден астам бакалавр студенті, 40-тан астам магистрант және 5 докторант бар.

— Сұхбаттасқаныңызға рахмет! 

Сұхбаттасқан, фотоны түсірген: Әйгерім Бегімбет.
«Ахмет Ясауи университеті — Жаһандық жас ғалымдар» медиажобасын Әйгерім Бегімбет пен Жанерке Хумар жасады.